واژه اهریمن در اوستایی گاهانی angr?.mainyu- و در اوستایی نو a?r?.mainyu- آمده است و جزء نخست این ترکیب به معنای «دشمن» و بازمانده هندوایرانی آغازین ^*asra- و از ریشهans است. واژه اهریمن در فارسی میانه?hl(y)mn? ahreman/ با تفسیر پهلویgan(n)?g و در ارمنیarhmn و در یونانی armeimanios و در "فارسی نو": آهرامن، آهرمن، اهرن، آهریمن، آهریمه، اهرن، اهرمن و اهریمن به معنای «شیطان و رهنمای بدیها» بکار رفته است.[1]

 

در گاهان نام انگره­مینیو تنها یکبار در "های[2]" 45 بند دوم آمده است ولی در جاهای دیگر گاهان مانند های 30 بند سوم به جای انگره­مینیو، اکه­مینیو (aka. mainyu- ) به معنای مینوی بد به کار رفته است.[3]

در "تیشتر یشت" بند 44، انگره­مینیو "تیشتر[4]" را تباه­کردن نمی‌تواند. در "مهریشت" بندهای 97و134 اهریمن در برابر گرز میثره[5] به هراس می‌افتد. در "فروردین­یشت" بندهای 12 و 13 در عدم یاری فروهرهای توانای پاکان، انگره­مینیو غالب می‌شد. در فروردین­یشت بند 71 فروهرها همچون سلاح شهریار بر ضد انگره­مینیو به کار می‌روند. در فروردین­یشت بندهای 77 و 78 به بعد وهومنه و ایزد آذر اهریمن را شکست می­دهند. در "رام­یشت" بند 12 و زامیادیشت بند 29 تهمورث انگره مینیو را به پیکر اسبی در می‌آورد و اورا سی سال می‌راند. در ارت یشت بند19 در هنگام زادن زرتشت اهریمن می‌گریزد. در یشت نوزدهم (زامیاد­یشت) از نبرد دو مینو در به دست آوردن فره (اوستایی x^var?nah-) سخن رفته است و در پیکار فرجامین انگره مینیو شکست می‌خورد.[6]

در فرگرد نخست وندیداد در برابر هر سرزمین نیکی که اهوره­مزدا می­آفریند، انگره­مینیو یِک آفت یا پتیاره به وجود می‌آورد. انگره­مینیو در وندیداد، فرگرد[7] نوزدهم بندهای 1 و 43، دیو دیوان نامیده شده است. در وندیداد، فرگرد نوزدهم بند 6، انگره­مینیو زرتشت را در برابر لعن­کردن دین مزدیسنا، شهریاری جهان وعده می‌دهد. در یسنا، های 9 بند 8، انگره مینیو "اژی دهاکه[8]" را به وجود آورد. در یسنا، های 19 بند 15، اهوره­مزدا با سرودن "اهونه­وییریه" انگره­مینیو را به تنگ آورد.[9]

 

در دین زرتشتی برخی عقاید دیگری به دین آمیختند و فرقه‌هایی پدید آوردند. یکی از این فرقه‌ها زروانیگری است که منشأ غایی خیر و شر را وجودی به نام زروان به معنای زمان می‌داند. زروان وجودی ازلی است که در آرزوی پسر، هزار سال قربانی کرد. (تقدیم قربانی به این مفهوم نیست که او برای وجود دیگری نیایش می‌کرد، زبرا در باور ایرانیان تقدیم قربانی خود اعتبار و نیرو دارد.) پس از هزار سال، "زروان" در برآورده شدن آرزوی خود شک کرد. در لحظه­ی تردید او، نطفه جفتی همزاد در او بسته شد. یکی از این جفت همزاد، هرمزد بود که نتیجه قربانیهای او بود و دیگری اهریمن نتیجه شک او. زروان قول داد که پادشاهی به پسری بخشد که زودتر از رحم او بیرون آید. هرمزد با "هروسپ آگاهی‌اش[10]" آن را دانست و همزادش را نیز آگاهانید، از این رو اهریمن رحم را بردرید و خود را به پدر، هرمزد معرفی کرد. زروان گفت که «پسر من روشن و خوشبو ست ولی تو تاریک و بدبویی.» چون هرمزد پیدا شد زروان دریافت که او پیامد برآورده شدن آرزویش است. وی برای نشکستن پیمان، پادشاهی گیهان[11] برای نه هزار سال به اهریمن سپرد.

به هر روی، این برداشت زروانی از دین زرتشتی به اعتقاد به تقدبر می‌انجامد و اثراتی از آن در برخی متون پهلوی و فارسی زرتشتی موجود است.[12]

 

 درمتون پهلوی نام اهریمن، غالبا وارونه به عنوان نشانه تحقیر و خوار کردن نوشته شده است. در خیلی موارد "گنامینو" به جای آن می­آید. در بندهش صدای اهریمن، صدایی وحشتناک ذکر شده است. چون او در تضاد کامل با هرمزد است که نورانی، خوشبو و خوش صداست.

کتب پهلوی اشاره­ای نمی­کنند به گزینشی که دو روح، در آغاز همه چیزها بین خیر و شر، انجام می­دهند و آنها را به شکل دو نیروی متقابل مستقیم که ماهیتهای متضاد و ناسازگار دارند تصویر می­کنند؛ یکی بالاست و دیگری پایین؛ میان آن دو فضا یا خلا می­باشد.

به نظر می­رسد که آنها به طور ابدی در این حالت قرار داشته­اند تا وقتی که تازش اهریمن، اشیا را به جنبش انداخته است. مسئله ریشه آنها هنوز مطرح نشده است. از آنجا که این مسئله مطرح شده بوده و پاسخی نیز در حدسیات جاری در مورد زروان دیده شده، این حذف تعمدی و در راستای متن دینکرد است که آموزه‌ای را که هرمزد و اهریمن برادرانی در یک رحم بوده­اند را تحقیر می­کند.

 

هرمزد که دانای کل است از حضور اهریمن و گریزناپذیری تازش از آن ناحیه آگاه می‏باشد. در 3000 ساله اول اهریمن از حضور هرمزد آگاه می‏شود. اما چون انرژِی و تفوقی مشرف بر خود می‏بیند به تاریکی باز می‏گریزد و دیوان بسیاری را ایجاد می‏کند- آفرینشی نابودگر و نبردجو. در این حال هرمزد یک شکل آتش را آفریده یا متولد کرده بوده که جهان قرار است از دل آن بسط یابد. او دعای اهونور را خواند که بدین واسطه پیروزی نهایی اش را به اهریمن آشکار ساخت.

اهریمن مات شد و به تاریکی باز می‏افتاد و همانجا به مدت 3000 سال ناهشیار باقی ماند. در پایان این دوره، اهریمن که تا آن زمان در مقابل التماسهای دیوهایش مقاومت کرده است به وسیله "جهی[13]" به تازش بر انگیخته می‏شود. سپس اهریمن به آفرینش هرمزد می‌تازد. او آن را با آفریده‌هایش که همگی ناپاک و شر هستند پر می‌کند.

روایت پلوتارک دربردارنده یاد تخم مرغ کیهانی می‏باشد؛ هرمزد پس از ایجاد 24 ایزد، آنها را در یک تخم مرغ (مشخصا کره آسمانی) قرار می‏دهد؛ اهریمن به همان تعداد ارواح شریر به وجود می‏آورد که از میان آن تخم مرغ متولد می‏شوند و از اینجا آمیزه خیر و شر، کل جهان بین هرمزد و دیگر ایزدها از یک سو و اهریمن و سایر دیوها از سوی دیگر تقسیم می‏شود. اهریمن گاو ایوکداد (نخستین) را به قتل می‏رساند و سپس گیومرت[14] (نخستین انسان) را می‏کشد و نبرد بین هرمزد و اهریمن در روح هر انسان و در کل جهان ادامه می‏یابد. اما نبرد نابرابر است چرا که اهریمن نادان است.

در "شکند گمانیک ویچار" و "گزیده‌های زادسپرم" به صراحت آمده است که هرمزد دنیا را به عنوان دامی برای اهریمن، خلق کرده است.

در "داتستان دینیک" در دیدگاهی متفاوت اینگونه آمده است که بر خلاف عدالت و خوبی خداوندی می‌بود اگر اهریمن را پیش از انجام شر مجازات کند؛ این دلیل آن است که چرا جهان خلق شده است. هرمزد که توانای مطلق است می‏توانست از تازش اهریمن به جهان جلوگیری کند؛ اما اهریمن آنگاه قادر می‏بود که تا همیشه از خارج آن را شکنجه کند.

 

یک نظر جالب در مورد ماهیت اهریمن به وسیله دینکرد بیان شده که اظهار می‏دارد "اهریمن هرگز نبوده و هیچگاه هم نخواهد بود" نتیجه ای منطقی از اینکه او تقریبا متضاد کامل هرمزد است که هست ؛ البته نه دقیقا متضاد کامل زیرا آنگاه او دیگر اصلا وجود نمی‏داشت و هیچ زرتشتی نمی‏تواند چنین چیزی را بپذیرد. بنابراین بین آفرینشهای هرمزد و اهریمن هیچ گونه تقارنی موجود نیست.

صوری که اهریمن می‏پذیرد (مانند مار، مگس، ... یا انسان) و نیز صور آفریده­هایش مانند "آژی­دهاک" خودشان نیستند بلکه برای مدت محدودی به عاریه گرفته شده­اند و در هزاره زرتشت معدوم و نابود خواهند شد. این ایده اخلاقی، در گرایش، نبرد انسان با اهریمن را به نبردی درون روح خود او فرو می‏کاهد.

یک نظر دیگر که خیلی فلسفی است در تفسیر "زنر" می‏باشد که هرمزد در آغاز، به سان خرد و قوه دانایی، تنها مخفی و بالقوه بود؛ او هنوز به فعلیت نرسیده بود (وجود خارجی نیافته بود). این آگاهی معلق چیزی خارج از خود را می‏طلبید و چون نیافت، یک شی،خود را بدون دخالت اراده الهی تولید کرد و این شی خودآفریده کسی نبود غیر از اهریمن.

در اندرز دستوران به بهدینان آمده است که هرمزد جان به تن خرفستران کرد یعنی اهریمن آفریدگار نیست. فرجام اهریمن در متون پهلوی گوناگون است. در مینوی خرد ناتوان می‌شود و در دینکرد نابود می‌شود و در بندهش و ماه فروردین روز خرداد از همان سوراخی که به جهان تاخت از همانجا به دوزخ بر می‌گردد. [15]